âŠSEVASTI, PARASHQEVI, GJERGJ QIRIAZI E KRISTO DAKO/
Nga Nuri Dragoj/
Presidenti i Republikës, Bujar Nishani, pesë ditë para dorëzimit të detyrës, nderoi pjesëtarët e familjes Qiriazi, motrat Sevasti dhe Parashqevi, Gjergji Qiriazin dhe Kristo Dakon, me titullin e lartë Nderi Kombit, në vlerësim të përpjekjeve titanike që ata kanë bërë për gjuhën shqipe, për Pavarësisë e Shqipërisë, për ruajtjen e kufijve të mëmëdheut nga rreziku i copëtimit të mëtejshëm. Me këtë vlerësim, Presidenti na sjell ndër mend dhjetëra figura të shquara, që kanë bërë të mundur të kemi këtë Shqipëri. Ata kanë qenë shqiptarë të vërtetë, por politika e vendit të tyre nuk është treguar mirënjohëse. Nipi i tij, Robert Dako dhe vajzat Rozi dhe Suela, vunë në dukje se ky vlerësim, në radhë të parë është vlerësim për kombin shqiptar, pasi kombet mbahen në këmbë në saj të veprimtarive të familjeve të mëdha.
Ne Foto:KRISTO DAKO/
Sami FrashĂ«ri, duke folur pĂ«r çështjet e atdheut, thoshte se shqiptar i vĂ«rtetĂ« Ă«shtĂ« ai qĂ« e ka mendjen dhe zemrĂ«n shqiptare, qĂ« pĂ«rpiqet pĂ«r tĂ« mbrojtur gjuhĂ«n dhe atdheun e vet. Kur tĂ« bĂ«hen tĂ« gjithĂ« shqiptarĂ«t apo mĂ« tĂ« shumtit e tyre shqiptarĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ«, ShqipĂ«ria atĂ«herĂ« Ă«shtĂ« e bĂ«rĂ« dhe e shpĂ«tuar prej çdo rreziku. Sipas kĂ«tij Burri, secili duhet tĂ« bĂ«het vetĂ« shqiptar, dhe pas kĂ«saj tĂ« pĂ«rpiqet tĂ« bĂ«jĂ« edhe shokĂ« tĂ« tjerĂ«, qĂ« pak nga pak tĂ« bĂ«hen shqiptarĂ« tĂ« gjithĂ«. Duke qenĂ« tĂ« bashkuar, mund ta bĂ«jmĂ« mĂ« lehtĂ« ShqipĂ«rinĂ«, pasi âbashkimi bĂ«n tĂ« mundshme gjĂ«rat e pamundshme, pĂ«rçarja bĂ«n tĂ« pamundshme dhe gjĂ«rat e mundshmeâ.
Qiriazët kanë qenë shqiptarë të vërtetë. Tashmë e dimë që, në fundshekullin e kaluar e këtë fillim qindvjeçari të ri, vendet e zhvilluara europiane reflektuan ndaj shqiptarëve një qëndrim dashamirës, që buroi nga brerja e ndërgjegjes së tyre, në lidhje me vuajtjet që i shkaktuan kombit shqiptar, duke i përdorur kufijtë e tij si garniturë për menytë e diktaturave barbare. Kjo kthesë e qëndrim i tyre, dëshmoi edhe një herë, se kanibalët e sistemeve kriminale janë të përkohshëm, ndërsa popujt të përjetshëm. Rivendosja e së drejtës dhe paqes në Europë dhe korrigjimi i padrejtësive ndaj popullit shqiptar, do të ndikojë ndjeshëm në zhvillimin politik, ekonomik e shpirtëror të tij. Por duhet ta dimë që, në themel të kësaj arritjeje, bën pjesë dhe vepra e familjes Qirazi e Dako. Nuk mjafton ajo çfarë bënë Europa. Në radhë të parë duhet vlerësim nga vetë shqiptarët për bijtë e këtij vendi, që janë shquar në dekada për të mirën e Shqipërisë. Një komb që shuan kujtesën historike, e ka të vështirë mbijetesën.
Tolstoi thotë që, asnjë individ apo grup individësh, nuk është i pafajshëm për fatkeqësitë e veta. Herë nga padija, herë nga varfëria, herë nga frika dhe herë nga pamundësia për të reaguar, kombi shqiptar e la në heshtje ose e shtyu zgjidhjen përfundimtare të identitetit të vet, për brezin tjetër. Dhe çdo brez i lë tjetrit, bashkë me lavdinë e disa luftërave heroike, ndonjëherë edhe një thes me turp, për atë që nuk ka bërë, por edhe për mosvlerësimin e figurave të veta, të gjakut të derdhur, për vrasjen e njëri-tjetrit, për mosbashkimin. Tashmë dihet se gjatë Luftës së Dytë Botërore, shqiptarët qëllonin me plumba, jo vetëm mbi armikun, por edhe mbi njëri-tjetrin, thua se ishin zaptuar prej një mallkimi. Prej kësaj përfitonin gjithmonë okupatorët, që kishin si parim tezën e njohur përça e sundo. Fatkeqësisht kjo histori vazhdon edhe sot, në forma të tjera, të ndryshuara. Pabesitë kombëtare pranohen e bëhen për përfitime pronash e postesh të larta shtetërore, apo thjesht për një vend pune, një pension a të drejtë studimi. Shpresojmë që kjo të marrë fund sa më parë.
Â
Parashqevi Qiriazi, shqiptarja më e fortë e të gjitha kohëve
Â
Familja Qiriazi, bijë e së cilës është dhe Parashqevia, e ka origjinën nga fshati Gostivisht i Kolonjës, por në fillim të shekullit XIX u shpërngul në Tërnovë, në afërsi të Manastirit, ngaqë shtëpia e tyre u dëmtua nga trupat e Ali Pashë Tepelenës. Stërgjyshi i tyre, Mëhilli, qe vrarë në përpjekje me forcat osmane. Në atë kohë gjyshi i motrave Qiriazi, me emrin Kiriaz, ishte 11 vjeç.
Parashqevi Qiriazi (1880-1970), nisi studimet pĂ«r gjuhĂ«-letĂ«rsi nĂ« vitin 1900, nĂ« Robert College tĂ« KostandinopojĂ«s dhe u kthye nĂ« ShqipĂ«ri pĂ«r tĂ« punuar si mĂ«suese. MĂ« 1908, sĂ« bashku me Filomena Bonati dhe Fineas Kenedi, ajo mori pjesĂ« nĂ« Kongresin e Manastirit dhe nĂ« vjeshtĂ«n e vitit 1909 ndihmoi pĂ«r themelimin e shoqatĂ«s Ylli MĂ«ngjesit. ShoqĂ«ria e parĂ« e grave qĂ« u krijua nĂ« Korçë, luajti rol me rĂ«ndĂ«si pĂ«r emancipimin e gruas shqiptare. PĂ«r kĂ«tĂ« punĂ« tĂ« madhe, ParashqevinĂ« e akuzuan se gjoja kishte pĂ«rhapur te gratĂ« ide jo tĂ« mira. ĂĂ«shtja shkoi nĂ« gjyq, por ajo e sfidoi trupin gjykues, duke u deklaruar se nuk pranonte tĂ« ulej nĂ« atĂ« karrige tĂ« ndyrĂ«, ku pretendohej se ajo do tĂ« gjykohej pĂ«r gjĂ«ra tĂ« paqena.
Po atĂ« vit botoi njĂ« Abetare pĂ«r shkollat fillore, e cila e bĂ«ri tĂ« njohur dhe tĂ« paharruar, si e para femĂ«r qĂ« ka hartuar njĂ« abetare me alfabetin e ri. NjĂ«kohĂ«sisht ajo shkruajti dhe bĂ«ri publik âHimnin e Alfabetit KombĂ«tarâ i cili vazhdon tĂ« kĂ«ndohet edhe sot. MĂ« pas organizoi arsimin pĂ«r tĂ« vegjĂ«l, hapi disa shkolla mbrĂ«mjeje nĂ« ShqipĂ«rinĂ« Jugore dhe ndihmoi pĂ«r tĂ« vĂ«nĂ« bazat e njĂ« sistemi bibliotekar.
Dy motrat janë botuese të revistës Ylli Mëngjesit, dalë për herë të parë në muajin shtator të vitit 1917, pra, 100 vjet më parë dhe vijoi të dilte në tregun e shtypit të shkruar deri në dhjetor të vitit 1920. Numrin e fundit e ka përgatitur Kristo Dako. E përdyjavshmja Ylli Mëngjesit, kushtuar ndriçimit dhe përparimit të popullit shqiptar, përfshinte artikuj mbi politikën, shoqërinë, historinë, filologjinë, letërsinë, arsimin dhe folklorin.
Revista mori kĂ«tĂ« emĂ«r pĂ«r shkak se Sevastia qe pjesĂ« e botimeve nĂ« njĂ« revistĂ« bullgare, me emrin Zonica, qĂ« ka kuptimin Ylli MĂ«ngjesit. Tematika kryesore e revisĂ«ts Ylli MĂ«ngjesit ishte formimi i ndĂ«rgjegjes kombĂ«tare. Botuesit ishin mjaft largpamĂ«s, sepse shpresonin qĂ« shqiptarĂ«t e AmerikĂ«s, duke lexuar atĂ« revistĂ«, mund tĂ« flisnin mĂ« mirĂ« gjuhĂ«n letrare. NĂ« faqet e saj botuan alfabetin e gjuhĂ«s shqipe, teknikĂ«n e tĂ« mĂ«suarit tĂ« saj, duke bĂ«rĂ« qĂ« 80% e emigrantĂ«ve tĂ« pĂ«rvetĂ«sonin me shkrim e lexim gjuhĂ«n amtare. Jo vetĂ«m kaq, por nĂ« faqet e revistĂ«s u botua dhe metoda e mĂ«simit tĂ« gjuhĂ«s angleze, pasi mĂ«simi i saj ndihmonte nĂ« integrimin e emigrantĂ«ve. Njohja e anglishtes ishte nĂ« dobi tĂ« njohjes sĂ« çështjes sonĂ« kombĂ«tare, pasi revista kishte pĂ«r mision bashkimin e shqiptarĂ«ve. PĂ«r motrat Qiriazi, myslimanĂ« dhe krishterĂ« janĂ« njĂ«, se shqiptarĂ«t e kanĂ« fenĂ« si puna e ruazĂ«s blu tĂ« kopsave qĂ« qepin mbi bluzĂ«. Ajo vihet mbi veshjet e tyre pĂ«r tâu mbrojtur nga syri i keq, sepse nĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« shqiptari Ă«shtĂ« pagan.
NĂ« vitin 1912, Parashqevia vijoi studimet postdiplomatike pĂ«r master ne Fakultetin e PedagogjisĂ«, pranĂ« Kolegjit tĂ« Oberlinit nĂ« Ohio tĂ« SHBA. Ajo mbrojti masterin me temĂ« âZhvillimi i shkollave nĂ« PerandorinĂ« Turke dhe njĂ« sistem ideal i arsimit nĂ« ShqipĂ«riâ, duke marrĂ« master edukimi (master of education). NĂ« vitin 1912 hartoi programin arsimor pĂ«r qeverinĂ« e pĂ«rkohshme tĂ« Ismail Qemalit, si dhe shkroi veprĂ«n (Shkolla e vashave â Korçë).
Parashqevia ishte kryetare partie dhe delegate nĂ« KonferencĂ«n e Paqes sĂ« VersajĂ«s, Paris 1919, ku ka luajtur rol tĂ« rĂ«ndĂ«sishĂ«m nĂ« mbrojtjen e çështjes shqiptare. Si njohĂ«se e shkĂ«lqyer e anglishtes, pĂ«r tetĂ« muaj me radhĂ« ajo qĂ«ndroi nĂ« kryeqytetin e FrancĂ«s dhe pĂ«rkthente gjithçka nevojitej, duke ngdhirĂ« netĂ« tĂ« tĂ«ra pa gjumĂ«. Materialet e pĂ«rzgjedhura ua vinte nĂ« dispozicion kryetarĂ«ve tĂ« delegacioneve dhe komisioneve tĂ« ndryshme tĂ« KonferencĂ«s, duke i bĂ«rĂ« nĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ«, njĂ« shĂ«rbim tĂ« jashtĂ«zakonshĂ«m çështjes shqiptare. Por mbrojtja e interesave shqiptare hastĂ« nĂ« vĂ«shtirĂ«si tĂ« shumta, sepse gjatĂ« zhvillimit tĂ« punimeve tĂ« conferences, Italia sillej si protektore e ShqipĂ«risĂ«. KĂ«tĂ« rol e plotĂ«sonte edhe nĂ«pĂ«rmjet delegatĂ«ve shqiptarĂ«, disa prej tĂ« cilĂ«ve ishin filoitalianĂ«. Roma pĂ«rfitonte nga rrethanat e krijuara, pasi nĂ« njĂ« farĂ« mĂ«nyre i njihej roli mbrojtĂ«s nga pala shqiptare, qĂ« nga momenti kur ajo u shpreh pĂ«r tĂ« ruajtur kufijtĂ« e vitit 1913. PĂ«r realizimin e qĂ«llimeve tĂ« veta, Roma financonte anĂ«tarĂ« tĂ« delegacionit shqiptar, duke filluar nga Turhan Pasha, Bumçi* e tĂ« tjerĂ«. KĂ«tĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« e pohonte dhe Parashqevi Qiriazi, delegate e PartisĂ« Politike Shqiptare nĂ« KonferencĂ«n e Paqes. Sipas saj, delegati italian Fortunato Kastoldi* kishte kĂ«mbĂ«ngulur disa herĂ« tâi jepte financim, por ajo nuk kishte pranuar.
Mësuesja e shkëlqyer e shkollës së vashave i dërgoi presidentit të SHBA-ve, Wilson një memorandum, ku i kërkonte të ndihmonte Shqipërinë e mbërthyer nga lakmitë e fqinjëve. Nuk dihet nëse ai e lexoi memorandumin e dërguar prej saj, por me siguri është informuar. Pikërisht në sajë të presionit të ushtruar dhe materialeve që iu servirën politikës amerikane lidhur me të vërtetën e çështjes shqiptare, u arrit në përfundimin e ruajtjes së kufijve të Shqipërisë, caktuar në vitin 1913.
MĂ« 1922 Parashqevia erdhi sĂ«rish nĂ« ShqipĂ«ri dhe punoi si drejtore e shkollĂ«s sĂ« vashave nĂ« Korçë, por njĂ« vit mĂ« pas, shkolla u transferua nĂ« TiranĂ«. MĂ« 2 korrik tĂ« vitit 1931, Instituti Qiriazi dhe dy motrat Qiriazi, u nderuan me âUrdhĂ«rin e SkĂ«nderbeutâ. GjatĂ« pushtimit tĂ« ShqipĂ«risĂ«, dhe pikĂ«risht mĂ« 15 tetor 1943, bashkĂ« me SevastinĂ«, ato u arrestuan nga forcat nazifashiste dhe u internuan nĂ« kampin e pĂ«rqĂ«ndrimit tĂ« BanjicĂ«s sĂ« Denijes, nĂ« afĂ«rsi tĂ« Beogradit. QenĂ« arrestuar gjithĂ« familja. I ndanĂ« veç gratĂ« dhe veç burrat, dhe gjatĂ« gjithĂ« kohĂ«s asnjĂ«ra palĂ« nuk e dinte nĂ«se tjetra ishte gjallĂ« apo vdekur. Kushtet nĂ« kamp ishin tĂ« tmerrshme. Ushqim pĂ«r ta ishin lakra dhe lĂ«kura patatesh tĂ« ziera. Vitore Dako Ruli kujton se nga tĂ« palarĂ«t zunĂ« morra, pleshta e tartabiqe. NĂ« fund tĂ« muajit nĂ«ntor 1944, kampi u bombardua nga forcat aleate dhe dyert e kampit u hapĂ«n. TĂ« burgosurit u larguan deri nĂ« kufi tĂ« ShqipĂ«risĂ« me tren dhe prej andej vazhduan tĂ« udhĂ«tonin nĂ« kĂ«mbĂ«.
Kur mbĂ«rritĂ«n nĂ« shtĂ«pi, gjithçka ishte grabitur. GjĂ«rat me vlerĂ« i kishin marrĂ« gjermanĂ«t, pajisjet e shkollĂ«s dhe tĂ« shtĂ«pisĂ« qenĂ« vjedhur nga banorĂ«t e TiranĂ«s. VetĂ«m nĂ« vitin 1960, motrat Qiriazi u dekoruan me âUrdhĂ«rin e lirisĂ«â dhe dy vjet me vonĂ« me âUrdhĂ«rin pĂ«r veprimtari patriotikeâ. Gjithsesi kujdesi ndaj tyre ka patur mangĂ«si tĂ« theksuara, pasi ajo vdiq nĂ« vitin 1970 nĂ« kushte varfĂ«rie. NĂ« vitin 1979 u shfaq filmi âMĂ«sonjtorjaâ, bazuar nĂ« shkollĂ«n e hapur prej tyre, por nuk u tha asnjĂ« fjalĂ« pĂ«r motrat Qiriazi dhe as pĂ«r Gjerasim Qiriazin.
Â
Sevasti Qiriazi dhe vdekja e tĂ« birit nĂ« burgun komunist Â
Â
Sevasti Qiriazi Dako, (1871-1949) ishte mĂ«suese e talentuar. Takimi i saj me Naim FrashĂ«rin i dha mundĂ«si tĂ« studionte nĂ« Robert College, nĂ« KostandinopojĂ«, dhe tĂ« luante rol aktiv nĂ« arsimimin e grave. Ajo ishte e para grua shqiptare qĂ« studioi nĂ« kĂ«tĂ« institucion amerikan, tĂ« cilin e kreu nĂ« qershor tĂ« vitit 1891. Me tâu kthyer nĂ« ShqipĂ«ri, mori pjesĂ« nĂ« ngritjen e ShkollĂ«s sĂ« Vashave nĂ« Korçë, mĂ« pas nĂ« Kongresin e Manastirit, ku u mor kryesisht me pĂ«rgatitjen e teksteve shkollore. Kjo grua e pĂ«rkushtuar tĂ«rĂ«sisht pĂ«r gjuhĂ«n shqipe, shkroi dhe botoi njĂ« gramatikĂ« pĂ«r shkollat fillore (Manastir 1912), si dhe redaktoi njĂ« radhĂ« tekstesh historie. Me tĂ« shoqin, gazetarin dhe shkrimtarin Kristo Anastas Dako (1878-1941), dhe motrĂ«n e saj, Parashqevi, ajo shkoi nĂ« Rumani, ku vazhdoi me forcĂ« pĂ«rpjekjet pĂ«r shtrirjen e rrjetit tĂ« shkollave shqipe. Prej andej emigroi nĂ« Shtetet e Bashkuara, ku bashkĂ«punoi me tĂ« pĂ«rdyjavshmen Ylli MĂ«ngjesit.
NĂ« librin me kujtime tĂ« Sevasti Qiriazit, titulluar âJeta imeâ, autorja tregon se pĂ«r shkrimin e kujtimeve ka qenĂ« e dyzuar, por ne e quajmĂ« fat tĂ« madh, qĂ« ajo vendosi tĂ« hedhi kujtimet e saj nĂ« letĂ«r. Me thjeshtĂ«sinĂ« dhe atdhetarinĂ« e Sevastis mahnitesh qĂ« nĂ« faqen e parĂ« tĂ« librit, ku ajo shkruan: UnĂ« jam shqiptare! Kjo fjali tĂ« mallĂ«ngjen, pasi ka nĂ« brendinĂ« e vet dashurinĂ« pĂ«r vendin, krenarinĂ« pĂ«r indetitetin kombĂ«tar, tĂ« tĂ« qĂ«nit shqiptar.
Shkolla e tyre nĂ« KamĂ«z qe kthyer nĂ« kurse edukimi pĂ«r partizanĂ«t, disa prej tĂ« cilĂ«ve patĂ«n nxjerrĂ« eshtrat e Kristo Dakos nga varri dhe i shpĂ«rndanĂ« andej kĂ«ndej, duke bĂ«rĂ« qĂ« tĂ« mos gjendeshin mĂ« kurrĂ«. Por momentet e tmerrit pĂ«r tĂ« nuk kishin tĂ« sosur. Sipas njĂ« letre tĂ« Vitori Dako Ruli, botuar nĂ« librin e SevastisĂ«, âJeta imeâ, por edhe nĂ« gazetĂ«n Panorama, qĂ«ndrimi komunist ndaj tyre ka qenĂ« i ashpĂ«r. Krahas arrestimit prej nazistĂ«ve, kur u kthyen nĂ« ShqipĂ«ri, komunistĂ«t sekuestruan gjithĂ« pronat e Dakove, duke i lĂ«nĂ« familjarĂ«t nĂ« mes tĂ« rrugĂ«s. Por edhe kjo ishte pak pĂ«r qeverinĂ« komuniste, pasi nĂ« vitin 1946, u arrestuan dy djemtĂ« e saj, Aleksandri dhe Gjergji. NĂ« hetuesi i torturonin dhe u kĂ«rkonin qĂ« tĂ« pranonin se ishin agjentĂ« tĂ« amerikanĂ«ve. Pas tre viteve hetuesi tĂ« tmerrshme, Gjergji nuk u rezistoi dot torturave dhe nĂ« fillim tĂ« vitit 1949, u thanĂ« familjarĂ«ve se kishte vrarĂ« veten. Sevastia, kjo grua e fortĂ« qĂ« kishte bĂ«rĂ« kaq shumĂ« pĂ«r ShqipĂ«rinĂ«, pĂ«r gati 5 muaj trokiti derĂ« pas dere pĂ«r tâi kthyer trupin pa jetĂ« tĂ« tĂ« birit, por nuk ia dhanĂ« kurrĂ«. Pas kĂ«saj ajo ra nĂ« depresion tĂ« thellĂ« dhe jetoi vetĂ«m pak muaj. U shua nĂ« vitin 1949, duke marrĂ« me vete plagĂ«n e madhe tĂ« humbjes sĂ« djalit tĂ« vet, me emrin e tĂ« vĂ«llait. Djali tjetĂ«r i çiftit Dako, Aleksandri, edhe pse nuk pranoi asnjĂ« prej akuzave, u dĂ«nua 7 vjet burg.
Â
Gjerasim Qiriazi dhe shkolla e parë për vajza
Â
Gjerasim Qiriazi, i biri i Dhimitrit, sipas karakteristikĂ«s sĂ« shkruar me rastin e 25 vjetorit tĂ« Shpalljes sĂ« PavarĂ«sisĂ«, u lind nĂ« vititn 1858, kreu shkollĂ«n e komunitetit ortodoks tĂ« Manastirit, e mĂ« pas i kushtoi rĂ«ndĂ«si mĂ«simit shqip. MĂ« 12 nĂ«ntor 1884, duke shkuar pĂ«r nĂ« Manastir u kap nga çeta e Shahin Matrakut dhe u mbajt 6 muaj peng. PĂ«r lirimin e tij u paguan 1700 lira angleze, nga tĂ« cilat 700 i vuri ShoqĂ«ria Biblike angleze dhe 1000 familja. TĂ« gjitha vuajtjet e tij i gjejmĂ« nĂ« librin âCaptured by Brigandsâ botuar nga shoqĂ«ria angleze âThe Tract Societyâ. NĂ« vitin 1891, kur motra e tij Sevastia u diplomua nĂ« Stamboll, ai kĂ«rkoi leje pĂ«r hapjen e njĂ« shkolle shqipe dhe mundi tĂ« merrte Iraden e firmosur nga sulltan Hamiti. NĂ« kĂ«tĂ« mĂ«nyrĂ« ai hapi tĂ« parĂ«n shkollĂ« shqipe pĂ«r vajza nĂ« ShqipĂ«ri, por nuk jetoi gjatĂ« pĂ«r shkak tĂ« problemeve shĂ«ndetĂ«sore dhe ndĂ«rroi jetĂ« mĂ« 4 janar tĂ« vitit 1894, duke i lĂ«nĂ« sĂ« motrĂ«s njĂ« barrĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ«.
NjĂ« tjetĂ«r emĂ«r i shquar i arsimit shqip, ishte edhe vĂ«llai i tyre, Gjergj Qiriazi (1868-1912), i cili, ashtu si i vĂ«llai, Gjerasimi, ndoqi shkollĂ«n greke nĂ« vendlindje, Manastir, dhe kolegjin amerikan nĂ« Samokov. Edhe ai u mor nĂ« punĂ« nga ShoqĂ«ria Biblike Britanike dhe BotĂ«rore. Pas vdekjes sĂ« tĂ« vĂ«llait, mĂ« 1894, mori nĂ« dorĂ« drejtimin e shkollĂ«s sĂ« vashave nĂ« Korçë, kurse mĂ« 1908, ishte delegat nĂ« Kongresin e Manastirit. Gjergj Qiriazi ishte njĂ« nga themeluesit e gazetĂ«s Bashkimâ i kombit, nĂ« gjuhĂ«n shqipe, e cila i hodhi bazat nĂ« vitin 1909, duke u dalluar vazhdimisht pĂ«r aktivitet politik. Gjergji ishte mjaft aktiv, sidomos nĂ« drejtim tĂ« botimit tĂ« teksteve shkollore. Libri Fizika, botuar nĂ« Bukuresht mĂ« 1899, si dhe njĂ« numĂ«r artikujsh nĂ« organet e shtypit tĂ« kohĂ«s, mbajnĂ« emrin e tij.
Â
Â
Kristo Dako, patrioti i harruar padrejtësisht
Â
Patrioti Kristo Dako ka qenĂ« autor i organizimit tĂ« dhjetĂ«ra mitingjeve nĂ« dobi tĂ« çështjes shqiptare, Brenda e jashtĂ« ShqipĂ«risĂ«. Duke dashur tĂ« japĂ« njĂ« tablo tĂ« situatĂ«s sĂ« krijuar nga ushtria greke, nĂ« vitet 1913-1914, ai pĂ«rshkruan dhjetĂ«ra raste tĂ« masakrave tĂ« kryera ndaj popullsisĂ« civile shqiptare. Kristo Dako, shoku i jetĂ«s sĂ« Sevasti Qiriazit, kreu i PartisĂ« Nacionaliste Shqiptare, rrĂ«fen nĂ« veprĂ«n e tij, ShqipĂ«ria, çelĂ«si kryesor i Lindjes sĂ« AfĂ«rme, fatin e atdheut tĂ« vet, pas dorĂ«zimit tĂ« qeverisĂ« nga Ismail Qemal Bej Vlora nĂ« duart e njĂ« mbreti me emrin William Wied, caktuar nga FuqitĂ« e MĂ«dha. Dako sqaron me hollĂ«si gjendjen nĂ« kufijtĂ« e rrezikuar nĂ« prag tĂ« ardhjes sĂ« Princ Ăiedit dhe rolin amerikan nĂ« çështjen shqiptare. Skenat makabre tĂ« pĂ«rshkruara prej tij janĂ« pjesĂ« e ngjarjeve qĂ« ndodhĂ«n si rrjedhojĂ« e lakmisĂ«, intrigave dhe sulmeve qĂ« vinin nga Serbia e Greqia, tĂ« cilat shkaktuan vdekjen e mijĂ«ra njerĂ«zve tĂ« pafajshĂ«m, gra dhe fĂ«mijĂ«, viktima tĂ« politikanĂ«ve tĂ« paskrupuj dhe zotĂ« tĂ« luftĂ«s, siç shprehej autori.
NĂ« librin e tij, K. Dako, pasi hedh njĂ« vĂ«shtrim mbi hartĂ«n e vendit, konkludon: âMegjithĂ«se ShqipĂ«ria zotĂ«ron pozitĂ«n gjeografike mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme nĂ« Adriatik, megjithĂ«se Ă«shtĂ« çelĂ«si kryesor i Lindjes sĂ« AfĂ«rme, megjithĂ«se ndodhet tridhjetĂ« e nĂ«ntĂ« milje nga Italia, ende Ă«shtĂ«, ndoshta, vendi mĂ« pak i njohur i EvropĂ«sâ. Me pĂ«rvijimin qĂ« i bĂ«n sĂ« kaluarĂ«s, Dako qĂ«ndron aty ku rreh çështja shqiptare dhe nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« çështja e popujve tĂ« Ballkanit, nĂ« kapĂ«rcyell tĂ« shekujve XIX-XX, te çështja e krijimit tĂ« kombit sipas parimit amerikan, tĂ« Presidentit Wilson, tĂ« nacionaliteteve. Autori arrin nĂ« konkluzionin se, Ă«shtĂ« vullneti popullor qĂ« konstituon kombĂ«sinĂ«. Riçard Gotheil, profesor i Universitetit Columbia tĂ« Nju-Jorkut, nĂ« parathĂ«nien e kĂ«tij libri, shkruan: âNĂ«se ky parim do tĂ« zbatohej pĂ«r shqiptarĂ«t, do tĂ« zhvillohej njĂ« debat i vĂ«shtirĂ«, pasi do tĂ« duhej tĂ« kishte parasysh vullnetin popullor. Por sa mĂ« larg ta ndjekĂ«sh historinĂ« e kĂ«tij populli trim, do ta gjesh atĂ« tĂ« karakterizuar prej dy pasionesh, â prej pasionit pĂ«r gjuhĂ«n e tij dhe prej pasionit tjetĂ«r, pĂ«r zakonet e lashta. Ky popull i vogĂ«l, â dhe dihet qĂ« ata janĂ« veçse njĂ« grusht, â ka luftuar me vendosmĂ«ri tĂ« dyfishtĂ«, madje me sukses, kundĂ«r pabarazive tĂ« panumĂ«rta qĂ« e kanĂ« rrezikuar gjithmonĂ« pĂ«r ta zhdukur. TĂ« shtrĂ«nguar pĂ«rballĂ« Adriatikut, vendstrehimi i vetĂ«m pĂ«r ta mbeteshin malet. KĂ«shtu ata u pushtuan nga gotĂ«t, hunĂ«t, serbĂ«t, bullgarĂ«t dhe normanĂ«tâ.
Dako u shfaq aktiv edhe në kohën kur qeveria e Durrësit nuk u përkushtua si duhet në zgjidhjen e çështjes shqiptare. Disa nga anëtarët e kabinetit të kryeministrit Turhan Pasha nuk besonin në arritjen e qëllimit, pa patur ndihmën italiane. Duke u udhëhequr nga mendësi të tilla, ajo u detyrua të nënshkruante një marrëveshje me Romën, me të cilën pranonte protektoratin italian. Kjo bëri që rrethet patriotike të viheshin në lëvizje, pasi shihnin rrezikun që i kanosej Shqipërisë nëpërmjet një akti që vriste hapur pavarësinë. Lidhur me mbështetjen e kërkesave italiane nga qeveria e Durrësit, pati kundërshti nga disa intelektualë, me banim në Shqipëri dhe SHBA. Kristo Dako lëshoi kritika të ashpra ndaj saj. Me të u bashkuan dhe Rasih Dino, Mithat Frashëri dhe Hilmi Këlcyra, që nuk pajtoheshin me marrëveshjen italo-greke të 29 korrikut 1919, për ndarjen e territorit shqiptar nga të dy palët, ndaj e denoncuan atë në Konferencën e Paqes.
Â
Â
Shkollat shqipe u mbrujtën me gjak
Â
Shkolla e parĂ« shqipe njihet ajo e Korçës, 7 mars 1887. Hapja e shkollĂ«s sĂ« parĂ« kombĂ«tare shqipe, MĂ«sonjĂ«torja e Korçës, u dha zemĂ«r shqiptarĂ«ve pĂ«r tĂ« mĂ«suar lexim e shkrim nĂ« gjuhĂ«n amtare, pasi shkollat e huaja nuk ia hapĂ«n derĂ«n gjuhĂ«s shqipe pĂ«r asnjĂ« çast. Ndodhi qĂ« veprimtarĂ«t pĂ«r mĂ«simin e shqipes tĂ« masakrohen, siç Ă«shtĂ« rasti i Ndreko Dhaskalit nga Konica, mik i ngushtĂ« i Andon Zako Ăajupit. Ndreko u gjend kokĂ«prerĂ« nĂ« lumin e ZagorisĂ«. I tillĂ« Ă«shtĂ« edhe rasti i Ibrahim Dragotit dhe Anastas Kulluriotit, ku po pĂ«r tĂ« njĂ«jtin motiv, i pari u internua nĂ« Anadoll, ku dhe la kockat, ndĂ«rsa i dyti u arrestua nga konsullata greke nĂ« GjirokastĂ«r, dhe pĂ«rfundoi nĂ« burgjet e AthinĂ«s, ku vdiq i helmuar. Pas tyre tĂ« njĂ«jtin fat pati dhe Petro Nini Luarasi.
Edhe shkolla e parë për vajza u hap po në Korçë, prej motrave Qiriazi, në vitin 1891. Gjerasim Qiriazi deshironte të hapte shkollë femërore në Korçë, por e dinte që prindërit nuk i dërgonin vajzat në shkollë me mësues mashkull. Ndaj vendosi që motrat e veta të shkolloheshin në Stamboll. Sipas tij, vajzat e shkolluara, nesër do të bëheshin nëna dhe do të shërbenin për edukimin e fëmijëve, për emancipimin e tyre.
Kur u hap shkolla e vashave, nĂ« fillim tĂ« vitit u regjistruan vetĂ«m 2 vajza, por gradualisht numri i tyre u rrit dhe nĂ« fund tĂ« vitit ishin 20 vajza qĂ« mĂ«sonin nĂ« gjuhĂ«n shqipe, me program tĂ« qartĂ« kombĂ«tar. Roli i kĂ«saj shkolle ishte i jashtĂ«zakonshĂ«m, pasi rriti ndjeshĂ«m shkallĂ«n e emancipimit dhe tĂ« kulturĂ«s nĂ« familje. ĂshtĂ« interesante thĂ«nia e Asdrenit, sipas tĂ« cilit shtĂ«pia qĂ« kishte vajzĂ« nĂ« atĂ« shkollĂ« ndryshonte nga tĂ« tjerat, pasi kishte tjetĂ«r kulturĂ« tĂ« jetuari dhe higjena qe nĂ« shkallĂ« tĂ« lartĂ«. Mjafton tĂ« hyje nĂ« shtĂ«pi dhe e merrje vesh menjĂ«herĂ« qĂ« vajza e tyre mĂ«sonte nĂ« shkollĂ«n e vashave.
Ato patĂ«n nxitje nga poeti pĂ«rmetar, Naim FrashĂ«ri, i cili shprehej kundĂ«r shtypjes sĂ« tĂ« drejtave tĂ« grave. Sipas tij, nuk kishte se si tĂ« shkonte pĂ«rpara njĂ« komb, kur âgjysma e njerĂ«zisĂ« rrinĂ« mbyllur si nĂ« kuvliâ. Madje, Naimi shkonte edhe mĂ« tej, pasi gruaja duhej tĂ« ishte mĂ« e mĂ«suar se burri, nga qĂ« ajo ishte âmĂ«mĂ« e fĂ«mijĂ«s, zonjâe shtĂ«pisĂ« dhe krejt njerĂ«zisĂ«â. NdĂ«rsa pĂ«r Sami FrashĂ«rin gratĂ« ishin gjysma e njerĂ«zimit dhe prandaj njĂ« komb quhet i pĂ«rparuar, âkur krah pĂ«r krah me burrat ecĂ«n dhe gjysma tjetĂ«r, gratĂ«â. Ndaj Naim FrashĂ«ri e kĂ«shilloi Sevasti Qiriazin qĂ« tĂ« hapte shkollĂ« shqipe, sepse arsimi ishte arma mĂ« e mirĂ« pĂ«r tĂ« zhdukur errĂ«sirĂ«n. I ndĂ«rgjegjshĂ«m qĂ« puna e saj do tĂ« pengohej nga autoritetet osmane, patrikana e Stambollit dhe qeveritĂ« e vendeve fqinje, ai qe i bindur se Sevastia do tâi kapĂ«rcĂ«nte tĂ« gjitha vĂ«shtirĂ«sitĂ«. Ndaj dhe vargjet e Naimit pĂ«r gjuhĂ«n shqipe qenĂ« skalitur nĂ« ballĂ« tĂ« sallĂ«s sĂ« mĂ«simit: Gjuha jonĂ« sa e mirĂ«, / sa e Ă«mbĂ«l, sa e gjerĂ«, / sa e lehtĂ«, sa e lirĂ«, / sa e bukur, sa e vlerĂ«!
Sevastia shkroi gramatikën e parë të gjuhës shqipe në vitin 1908, të cilën ia dërgoi Konicës dhe ai u mahnit me punën e shkëlqyer të bërë prej saj. Sevastia dhe Parashqevia janë mësueset e para me mastër për arsimin, jo vetëm në Shqipëri, por ndër të paktat në gjithë Ballkanin.
Â
Alfabeti i gjuhës amtare
Â
MyslimanĂ«t e jugut u bĂ«nĂ« partizanĂ« tĂ« alfabetit tĂ« frashĂ«rllinjĂ«ve. Me ta u bashkua edhe Ndre Mjeda, si kundĂ«rshtar i fortĂ« i shoqĂ«risĂ« âBashkimiâ. NdĂ«rsa tĂ« krishterĂ«t u pĂ«rfaqĂ«suan nga dy misionarĂ« protestantĂ«, Gjergj Qiriazi dhe Grigor Cilika, Sotir Peci pĂ«r ortodoksĂ«t dhe Gjergj Fishta e Luigj Gurakuqi pĂ«r katolikĂ«t. Drejtori i kĂ«tij kongresi u caktua djali i Abdyl FrashĂ«rit, Mithat FrashĂ«ri. Pozitiv ishte fakti qĂ« krerĂ«t arritĂ«n nĂ« njĂ« marrĂ«veshje, sipas sĂ« cilĂ«s, kontrakdiktat e shfaqura tĂ« mos bĂ«heshin publike, duke u mjaftuar me shprehjen, âkĂ«rkesat e popullsisĂ« nuk ishin tĂ« njĂ«jtaâ. Nevoja e madhe pĂ«r tĂ« hartuar njĂ« alfabet tĂ« pĂ«rshtatshĂ«m pĂ«r gjuhĂ«n shqipe çoi nĂ« Kongresin e Elbasanit, i cili u mblodh nĂ« shtator tĂ« vitit 1909. Aty morĂ«n pjesĂ« delegatĂ« nga Jugu dhe ShqipĂ«ria e Mesme, por munguan pĂ«rfaqĂ«suesit nga Kosova e Shkodra. NĂ« kryesinĂ« e Kongresit tĂ« Elbasanit u zgjodhĂ«n Dervish Beu nga Elbasani, Mithat Bej FrashĂ«ri nga Selaniku, Teki Beu nga Tirana, Ahmet Dakli, Kristo Dako nga Korça, Selman Blloshmi nga Shkodra, Gjergj Qiriazi, Haxhi Beu dhe Irfan Beu. NjĂ« e treta e AsamblesĂ« pĂ«rbĂ«hej nga tĂ« krishterĂ«. Gjithsesi, aty u vendos tĂ« hapej Normalja, e cila do tĂ« pĂ«rgatiste mĂ«sues shqiptarĂ«. MĂ« 1 dhjetor 1909, ajo filloi nga puna nĂ«n kujdesin e veprimtarĂ«ve Sotir Peci, Luigj Gurakuqi etj. NjĂ«kohĂ«sisht doli nĂ« skenĂ« dhe Fan Noli qĂ« punoi pĂ«r autoqefalinĂ« e kishĂ«s ortodokse shqiptare, zĂ«vendĂ«simin e priftĂ«rinjĂ«ve grekĂ« me shqiptarĂ« dhe meshimin nĂ« gjuhĂ«n amtare.
Â
Terror mbi shkollën e vashave
Â
Shkolla Qiriazi ishte e kĂ«rcĂ«nuar pĂ«rherĂ« nĂ«n pushtimin turk. NĂ« mars tĂ« vitit 1914, pas pesĂ« shekujsh sundimi tĂ« perandorisĂ« otomane, Korça bĂ«het pjesĂ« e ShqipĂ«risĂ« sĂ« pavarur, por shkolla shqipe nuk mund tĂ« ishte e lirĂ«. TashmĂ« ajo ndodhej nĂ«n kĂ«rcĂ«nimin e sundimit grek. Pas shpalljes sĂ« pavarĂ«sisĂ« dhe pĂ«rcaktimit tĂ« kufijve, mĂ« 1913, Greqia e shtoi mĂ« shumĂ« presionin ndaj shkollĂ«s shqipe. NĂ« vitin 1914, familja Qiriazi u sulmua nga njĂ« turmĂ« andartĂ«sh qĂ« thĂ«rriste âRroftĂ« Greqiaâ. U dĂ«shmua pĂ«rfundimisht se sulmi ishte pĂ«rgatitur nga oficerĂ« tĂ« ushtrisĂ« greke qĂ« vepronin nĂ« bashkĂ«rendim me peshkopin grek. Nga mesi i qershorit, âLĂ«vizja Epirote u bashkua me lĂ«vizjen e Esatit dhe pasi filloi njĂ« sulm i pĂ«rgjithshĂ«m pĂ«rgjatĂ« kufirit, çifti Dako dhe zonjusha Qiriazi, bashkĂ« me shumĂ« qytetarĂ«, u detyruan tĂ« iknin pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar kokĂ«n. NĂ« ndjekje kishin trupat e Esat PashĂ«s dhe vetĂ«m eskorta e konsullit britanik tĂ« Manastirit, zotit Greg, u bĂ« shkak qĂ« ata tĂ« iknin, duke shpĂ«tuar jetĂ«nâ. Faik Konica shkruante se, njĂ« nga marifetet e grekĂ«ve, pĂ«r tâu shuar gjuha shqipe dhe pĂ«r tĂ« lulĂ«zuar greqishtja, ka qenĂ« edhe lufta e ashpĂ«r ndaj patriotĂ«ve shqiptarĂ«. Ata u paguanin ryshfete zyrtarĂ«ve tĂ« lartĂ« nĂ« Stamboll, pĂ«r tĂ« nxjerrĂ« njĂ« ferman qĂ« ndalonte qarkullimin apo mbajtjen e librave shqip. ShqiptarĂ«t dĂ«noheshin edhe po tĂ« mbanin libra tĂ« padĂ«mshĂ«m, si gramatika ose aritmetika, nĂ«se ato ishin shkruar shqip. Ata i kallĂ«zonin atdhetarĂ«t shqiptarĂ« si rebelĂ« dhe bĂ«nin qĂ« ata tâi degdisnin nĂ« burgje tĂ« largĂ«ta.
Â
Idetë brilante të mësueseve shqiptare
Â
Shpërndarja e librave shqip në mënyrë ilegale vazhdonte, ndonëse presioni i qeverisë ishte i madh. Petro Nini shpërndante libra edhe në trevën e Korçës, Kolonjës e Përmetit. Por në maj të vitit 1903 u arrestua me akuzën se ndikonte në prishjen e ndërgjegjes popullore me anë të predikimit të shqiptarizmit. Me të njëjtën akuzë u dënua në Selanik dhe mësuesi Nuçi Naçi, si dhe mëmëdhetarë të tjerë, myslimanë dhe të krishterë.
Lëvizja për arsimin dhe gjuhën shqipe hasi në rezistencën e fortë të xhonturqve. Por organizmi i mitingjeve në disa qytete, Korçë, Përmet, Gjirokastër, Elbasan e Shkodër, bënë që patriotët ta mbronin alfabetin latin. Krahas turqve, pengesë serioze qenë dhe grekët, të cilët punonin për të shmangur ortodoksët shqiptarë nga përpjekjet për alfabetin e gjuhës shqipe, duke u thënë atyre se ishin grekë, për të cilën ka patur debate të shumta. Kjo del qartë dhe nga artikujt e shkruar në shtypin e përditshëm.
Sami FrashĂ«ri e shtjelloi gjĂ«rĂ«sisht rrugĂ«n qĂ« duhej ndjekur pĂ«r tĂ« ardhmen e popullit tĂ« vet, ku nĂ«nvizon se shqiptarĂ«t dallonin nga turqit, pasi kishin indetitetin e tyre kombĂ«tar tĂ« formuar nĂ« mijĂ«ravjeçar, e mbi tĂ« gjitha sepse ishin njĂ« popull europian. Dhe siç shkruante ai, ne shqiptarĂ«t âjemi mâi vjetri komb i EuropĂ«s; kemi tĂ« drejtĂ« nĂ« dhetâ tâEuropĂ«s mĂ« tepĂ«r se çdo kombâ. Por nuk linte mĂ«njanĂ« nevojĂ«n e mĂ«simit tĂ« gjuhĂ«s shqipe, pasi e dinte se pa gjuhĂ« nuk ka komb. Pra ai bĂ«ri gjithçka pĂ«r tĂ« bindur shqiptarĂ«t se e vetmja rrugĂ« pĂ«r tĂ« shmangur rrezikun e copĂ«timit tĂ« kombit shqiptar ishte shkĂ«putja nga Perandoria Osmane dhe krijimi i shtetit tĂ« pavarur. Ai e dinte qĂ« do tĂ« hasej vĂ«shtirĂ«si e madhe, pasi te vet shqiptarĂ«t ende nuk qe krijuar bindja mbi domosdoshmĂ«rinĂ« e shkĂ«putjes sĂ« ShqipĂ«risĂ« nga Perandoria dhe nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« veçantĂ« pĂ«r nevojĂ«n e tĂ« mĂ«suarit tĂ« gjuhĂ«s sĂ« shkruar e tĂ« lexuar shqip.
ShkollĂ«n e shqipe e pengonte dhe kisha ortodokse, e cila mori fuqi tĂ« jashtĂ«zakonshme nĂ« kohĂ«n e PerandorisĂ« Osmane. Edhe nĂ« periudhat mĂ« tĂ« lulĂ«zuara tĂ« perandorĂ«ve bizantinĂ«, pushteti i PatrikanĂ«s mbi tĂ« krishterĂ«t e Ballkanit nuk qe shtrirĂ« nĂ« njĂ« territor kaq tĂ« gjerĂ«. VetĂ«m pushtimi osman i dha PatrikanĂ«s kĂ«tĂ« mundĂ«si. ForcĂ«n e kĂ«tij institucioni qĂ«ndror te besimit ortodoks, e shpreh mjaft bukur Sevasti Qiriazi: âMund tĂ« duket e çuditshme, â shkruante ajo, â por Ă«shtĂ« realitet qĂ« pushtimi turk mĂ« 1453, ishte nĂ« dobi tĂ« PatrikanĂ«s greke. Mehmedi II, pushtuesi i KostandinopojĂ«s, duke shfrytĂ«zuar urrejtjen midis PapĂ«s dhe Patrikut, u ngazĂ«llye prej faktit qĂ« KishĂ«n Ortodokse tĂ« Lindjes ta konsideronte bamirĂ«se dhe mbrojtĂ«se tĂ« vetĂ«n. Ai i dha Patriark Genadit gradĂ«n e pashait dhe nxori njĂ« dekret qĂ« njihte atĂ« dhe pasuesit e tij si krerĂ« shpirtĂ«rorĂ« dhe civilĂ« tĂ« tĂ« gjitha bashkĂ«sive ortodokseâ.
Përveç grekëve, juridiksioni i tij përfshinte të gjithë shqiptarët, bullgarët, rumunët dhe sllavët. Me fjalë të tjera, ky dekret perandorak e shndërroi Kishën Ortodokse të Lindjes në një shtet brenda shtetit. Ai e vuri atë nën kontrollin e plotë të grekëve që banonin në Fanar. Që prej asaj kohe, forcat e kishës përdoreshin si armë politike në shërbim të Idesë së Madhe (Megaliidesë), helenizimit të kombeve të tjera të Ballkanit.
Pra, siç shihet, ka ekzistuar një farë urrejtjeje ndaj gjuhës shqipe dhe kërkesave shqiptare për pavarësi. Jo vetëm nga qeveritë perandorake, por edhe më pas. Shpesh për këtë fajësohet feja, por në të vërtetë urrejtja ushqehet nga prapaskenat politike, qëllimet shoveniste dhe jo nga besimet fetare, sepse profetët e çdo feje e shohin dhe e duan njeriun si qenie të lirë. Janë fanatizmat fetare dhe shovenizmat që ushqejnë krimin dhe urretjen. Kjo ndodh brenda një shoqërie të caktuar por edhe midis shteteve e kombeve të ndryshme.
Ato kanë patur ide brilante për njësimin e gjuhës shqipe. Për shpejtimin e këtij procesi, Sevastia këshillonte që mësues nga jugu i Shqipërisë, duhej të shkonin për të dhënë mësim në trevat veriore dhe ata të veriut, në trevat jugore. Vetëm kështu diferenca midis dialekteve do të vinte duke u minimizuar për një kohë të shkurtër. Këtë ide të tyre u përpoq ta vinte në praktikë Ahmet Zogu, dhe duhet pranuar që, në këtë drejtim, Mbreti i shqiptarëve bëri diçka pozitive.
Nuk duhet harruar shprehja e famshme e George Orwell (1903-1950) eseist i njohur anglez, i cili thoshte: âKush kontrollon tĂ« kaluarĂ«n, ka nĂ« dorĂ« tĂ« ardhmenâ. Ndaj themi qĂ« shkolla e vashave nĂ« Korçë, pĂ«r shkak tĂ« rolit tĂ« madh emancipues qĂ« ka luajtur, duhet tĂ« rindĂ«rtohet dhe tĂ« kthehet nĂ« monument kulture pĂ«r arsimin.
Â
* Luigj Bumçi ishte peshkop i Lezhës në vitet 1911-1913 dhe udhëheqës i njohur politik, pjesë e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris, si përfaqësues i katolicizmit, ndërsa pas vitit 1921 u largua nga jeta politike dhe iu përkushtua aktivitetit fetar.
* Kastoldi ka qenë ekspert për çështjen shqiptare dhe ato ballkanike, pjesë e delegacionit italian. Në prill të vitit 1920, qeveria e Romës e dërgoi Kastoldin në Shqipëri si komisar i lartë, për të përçarë lëvizjen kombëtare që kishte shpërthyer në prag të Luftës së Vlorës.